Πνευματικά Δικαιώματα
Εισαγωγή
Τα πνευματικά δικαιώματα αποτελούν ένα από τα πιο φλέγοντα ζητήματα της Ανοικτής Πρόσβασης που απασχολεί όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη για 2 κυρίως λόγους:
- Ηθική διάσταση του ακαδημαϊκού και ερευνητικού έργου
Οι νόμοι περί πνευματικής ιδιοκτησίας που ισχύουν για την προστασία λογοτεχνικών έργων, ταινιών και μουσικής δεν είναι κατάλληλοι για τα ακαδημαϊκό και ερευνητικό έργο που είναι αποτέλεσμα της ευρύτερης πρόθεσης για κοινωνικό όφελος και άρα ανήκει σε όλους. - Ιδιαίτερη φύση του Διαδικτύου
Το Διαδίκτυο και οι ιδιαίτερες συνθήκες που έχει διαμορφώσει (όπου είναι διαδεδομένη η διάθεση εξουσιών αναπαραγωγής, μεταβολής και διάθεσης του έργου) περιπλέκουν το ζήτημα δημιουργώντας ένα νομικό κενό.
Ποια είναι η επικρατέστερη άποψη;
Τα πνευματικά δικαιώματα του ακαδημαϊκού και ερευνητικού περιεχομένου που διατίθεται μέσω σχημάτων Ανοικτής Πρόσβασης δεν έρχονται σε αντίθεση με το ήδη διαμορφωμένο νομικό πλαίσιο των πνευματικών δικαιωμάτων καθώς βασίζονται:
- είτε στην άδεια που χορηγεί ο δημιουργός (δικαιούχος)
- είτε στη χρήση του έργου μετά το πέρας του περιορισμένου χρονικού διαστήματος κατά το οποίο προστατεύεται με πατέντες και δικαιώματα αποκλειστικότητας.
Και στις δυο περιπτώσεις πρέπει να γίνεται αναφορά στο δημιουργό του πρωτότυπου έργου.
(Οι παραπάνω πληροφορίες προέρχονται από τον δικτυακό τόπο Openaccess.gr)
Πολιτικές ανοικτής πρόσβασης και πνευματικά δικαιώματα
Η πλειοψηφία των πολιτικών ανοικτής πρόσβασης υιοθετούν την υποχρεωτική κατάθεση των ερευνητικών εργασιών (Open Access Mandate) των μελών ενός ακαδημαϊκού ιδρύματος σε ένα ιδρυματικό ή θεματικό αποθετήριο ανοικτής πρόσβασης. Η πρόσβαση βέβαια σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να είναι περιορισμένη (η πολιτική του εκδότη δεν επιτρέπει οποιαδήποτε μορφή αυτο-αρχειοθέτησης – αφορά το 10% περίπου των εκδοτών) ή να μετατίθεται για μεταγενέστερο χρόνο (embargo του εκδότη). Στη βάση δεδομένων RoMEO μπορείτε να βρείτε πληροφορίες για τις πολιτικές των εκδοτών όσον αφορά την αυτο-αρχειοθέτηση άρθρων περιοδικών στον παγκόσμιο ιστό και σε ιδρυματικά αποθετήρια ανοικτής πρόσβασης.
Για να αντιμετωπίσουν τα παραπάνω προβλήματα που προκύπτουν από την μεταφορά πνευματικών δικαιωμάτων από τους συγγραφείς προς τους εκδότες (Copyright Transfer Agreements) τα περισσότερα πανεπιστήμια στις ΗΠΑ έχουν υιοθετήσει πολιτικές που προβλέπουν την εκχώρηση πνευματικών δικαιωμάτων (μη αποκλειστική, ανέκκλητη, για μη εμπορική χρήση άδεια) των μελών ΔΕΠ προς το πανεπιστήμιο για όλες τις μελλοντικές επιστημονικές δημοσιεύσεις που θα γίνουν κατά τη διάρκεια της θητείας τους στο ίδρυμα. Με τον τρόπο αυτό ακόμα και αν υπάρξει παραχώρηση των πνευματικών δικαιωμάτων προς τον εκδότη υπερτερεί ως προγενέστερη η παραχώρηση των αντίστοιχων δικαιωμάτων προς το Πανεπιστήμιο. Άλλες πολιτικές υποχρεώνουν τους συγγραφείς να διατηρούν κάποια πνευματικά δικαιώματα για τη ελεύθερη διάδοση της εργασίας τους (τουλάχιστον για μη εμπορικούς σκοπούς) μέσω προτεινόμενων προσθηκών (addenda) στις συμφωνίες μεταφοράς πνευματικών δικαιωμάτων που συνάπτονται μεταξύ συγγραφέων και εκδοτών. (Μπορείτε να δείτε κείμενα τέτοιων προτεινόμενων συνθηκών στο Open Access Directory).
Οι περισσότερες πολιτικές ανοικτής πρόσβασης των πανεπιστημίων στο Ην. Βασίλειο και στην Ευρώπη δεν ασχολούνται με το θέμα της διατήρησης των πνευματικών δικαιωμάτων (από το ίδρυμα ή τον συγγραφέα). Επιβάλλουν (mandate) την υποχρεωτική κατάθεση στο ιδρυματικό αποθετήριο ανοικτής πρόσβασης των τελικών χειρογράφων των συγγραφέων αλλά απελευθερώνουν την πρόσβαση ανάλογα με τις διευθετήσεις των πνευματικών δικαιωμάτων που έχουν γίνει μεταξύ συγγραφέων και εκδοτών. Τέτοιες πολιτικές προκρίνουν συνήθως την πράσινη οδό προς την ανοικτή πρόσβαση. Στις περιπτώσεις που προκρίνεται η χρυσή οδός προς την ανοικτή πρόσβαση συνήθως επιχορηγούν τους συγγραφείς για να καλύψουν πιθανά έξοδα για τέλη δημοσίευσης.
Άδειες Creative Commons
Η χρήση κάποιων ψηφιακών αντικειμένων/αρχείων καθορίζεται από άδειες creative commons. Η ειδική σήμανση που χρησιμοποιούν οι άδειες creative commons αναλύεται στον παρακάτω πίνακα:
 |
Αναφορά Δημιουργού 3.0 Ελλάδα (Ο αποδέκτης της άδειας μπορεί να χρησιμοποιήσει το έργο όπως θέλει, αρκεί να διατηρήσει τις διατυπώσεις που προβλέπονται στην άδεια σχετικά με την αναφορά στον αρχικό δημιουργό) |
 |
Αναφορά Δημιουργού Παρόμοια Διανομή 3.0 Ελλάδα (Ο αποδέκτης της άδειας μπορεί να χρησιμοποιήσει το έργο όπως θέλει, αρκεί: 1. να διατηρήσει τις διατυπώσεις που προβλέπονται στην άδεια σχετικά με την αναφορά στον αρχικό δημιουργό και 2. να αδειοδοτήσει οποιοδήποτε παράγωγο έργο με την ίδια άδεια ή μια άδεια με τα ίδια στοιχεία άδειας) |
 |
Αναφορά Δημιουργού Όχι Παράγωγα Έργα 3.0 Ελλάδα (Ο αποδέκτης της άδειας μπορεί να χρησιμοποιήσει το έργο όπως θέλει, αρκεί: 1. να διατηρήσει τις διατυπώσεις που προβλέπονται στην άδεια σχετικά με την αναφορά στον αρχικό δημιουργό και 2. να μην δημιουργήσει παράγωγα έργα) |
 |
Αναφορά Δημιουργού Μη εμπορική Χρήση 3.0 Ελλάδα (Ο αποδέκτης της άδειας μπορεί να χρησιμοποιήσει το έργο όπως θέλει, αρκεί: 1. να διατηρήσει τις διατυπώσεις που προβλέπονται στην άδεια σχετικά με την αναφορά στον αρχικό δημιουργό και 2. να μην υπάρχει σκοπός εμπορικής χρήσης) |
 |
Αναφορά Δημιουργού Μη εμπορική Χρήση Όχι Παράγωγα Έργα 3.0 Ελλάδα (Ο αποδέκτης της άδειας μπορεί να χρησιμοποιήσει το έργο όπως θέλει, αρκεί: 1. να διατηρήσει τις διατυπώσεις που προβλέπονται στην άδεια σχετικά με την αναφορά στον αρχικό δημιουργό, 2. να μην υπάρχει σκοπός εμπορικής χρήσης και 3. να μην δημιουργήσει παράγωγα έργα) |
 |
Αναφορά Δημιουργού Μη εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 3.0 Ελλάδα (Ο αποδέκτης της άδειας μπορεί να χρησιμοποιήσει το έργο όπως θέλει, αρκεί: 1. να διατηρήσει τις διατυπώσεις που προβλέπονται στην άδεια σχετικά με την αναφορά στον αρχικό δημιουργό , 2. να μην υπάρχει σκοπός εμπορικής χρήσης και 3. να αδειοδοτήσει οποιοδήποτε έργο με την ίδια άδεια ή μια άδεια με τα ίδια στοιχεία άδειας) |
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με θέματα πνευματικών δικαιωμάτων μπορείτε να απευθύνεστε στο προσωπικό της Βιβλιοθήκης.
Σχετικές πηγές:
Ηλεκτρονικές:
- HEAL-Legal: Υπηρεσίες Νομικής Συμβουλευτικής για Θέματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας.
- Δικτυακός τόπος του Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας (ΟΠΙ)
- Δικτυακός τόπος για τις άδειες Creative Commons
- Πνευματική ιδιοκτησία – Βικιπαίδεια.
- Φράγκου, Α. (Επιμ.). (2001). Πνευματική ιδιοκτησία και συγγενικά δικαιώματα στην Ελλάδα: συνοπτικός οδηγός.
Έντυπες:
- Καλλινίκου, Δ. (2007). Πνευματική ιδιοκτησία και Βιβλιοθήκες. Αθήνα: Π. Ν. Σάκκουλας.
Μαρίνος, Μ.-Θ. (2004). Πνευματική ιδιοκτησία (2η έκδ.). Αθήνα: Αντ. Ν. Σάκκουλας.
