Πώς μπορεί να επιτευχθεί η Ανοικτή Πρόσβαση
Η Ανοικτή Πρόσβαση επιτυγχάνεται διεθνώς με δύο συμπληρωματικούς τρόπους. Βάσει του πρώτου τρόπου (που στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστός ως η «χρυσή οδός» – “golden road”) η Ανοικτή Πρόσβαση επιτυγχάνεται με τη δημοσίευση σε επιστημονικά περιοδικά που παρέχουν Ανοικτή Πρόσβαση στα άρθρα τους (είτε χρεώνοντας τους συγγραφείς και τα ιδρύματά τους για να αξιολογήσουν και δημοσιεύσουν τα άρθρα τους αντί να χρεώνουν τα ιδρύματα για να έχουν πρόσβαση στα άρθρα τους είτε απλώς καθιστώντας την έκδοσή τους ελεύθερα προσβάσιμη για όλους). Σύμφωνα με τον δεύτερο και πιο διαδεδομένο τρόπο (γνωστό στη διεθνή βιβλιογραφία ως η «πράσινη οδός») η Ανοικτή Πρόσβαση επιτυγχάνεται μέσω της αυτό-αρχειοθέτησης (self-archiving) κατά την οποία οι ίδιοι οι συγγραφείς παρέχουν Ανοικτή Πρόσβαση στις δημοσιευμένες εργασίες τους καθιστώντας ψηφιακά αντίγραφα των εργασιών τους (eprints) διαθέσιμα σε όλους.
Στην περίπτωση των άρθρων περιοδικών αυτό μπορεί να γίνει είτε πριν την ομότιμη κρίση (preprint) είτε μετά την ενσωμάτωση στο τελικό κείμενο του συγγραφέα των σχολίων των κριτών και την οριστική αποδοχή του άρθρου προς έκδοση (postprint). Mε τον όρο postprint δεν εννοούμε την τελική μορφή του άρθρου από τον εκδότη αλλά την τελική μορφή του αρχείου που υποβάλλει ο συγγραφέας μετά την ομότιμη κρίση.
Τα ψηφιακά αντίγραφα των επιστημονικών εργασιών για να είναι προσβάσιμα και «ορατά» από όλους στον παγκόσμιο ιστό πρέπει να καταχωρούνται σε «ιδρυματικά αποθετήρια» (institutional repositories) και να συνοδεύονται από μεταδεδομένα για κάθε άρθρο (π.χ. τίτλος περιοδικού, τίτλος άρθρου, ονόματα συγγραφέων, σύνδεσμος στην επίσημη εκδοχή του άρθρου στο δικτυακό τόπο του εκδότη και άλλες βιβλιογραφικές λεπτομέρειες) συμβατά με το Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting (OAI-PMΗ). Το ΟΑΙ-PMΗ είναι ένα πρωτόκολλο που καθιστά δυνατή την ανάκτηση των επιστημονικών εργασιών τόσο από ειδικές μηχανές αναζήτησης σε ανοικτά αρχεία και ιδρυματικά αποθετήρια (π.χ. OpenArchives.gr) όσο και από γενικές μηχανές αναζήτησης (π.χ. Google). Οποιοσδήποτε έχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο μπορεί έτσι να έχει πρόσβαση στο πλήρες κείμενο των ερευνητικών εργασιών (εάν η Βιβλιοθήκη του διατηρεί συνδρομή στο περιοδικό μπορεί να δεί το επίσημο pdf του εκδότη ενώ εάν δεν συμβαίνει αυτό μπορεί πάλι να έχει πρόσβαση στο ίδιο περιεχόμενο μέσω του τελικού κειμένου του συγγραφέα-postprint).
Επιτρέπουν οι εκδότες των περιοδικών την αυτό-αρχειοθέτηση των άρθρων;
Εάν έχετε ανησυχίες για το ότι ο εκδότης του περιοδικού σας μπορεί να επιβάλλει περιορισμούς πνευματικών δικαιωμάτων που θα σας απέτρεπαν από την αυτό-αρχειοθέτηση των άρθρων σας αυτό στις περισσότερες περιπτώσεις δεν συμβαίνει. Στο 63% των επιστημονικών περιοδικών ο εκδότης δίνει το δικαίωμα αυτό-αρχειοθέτησης της τελικής έκδοσης του άρθρου από τον συγγραφέα (postprint) στα ιδρυματικά αποθετήρια των ιδρυμάτων που εργάζονται οι συγγραφείς. Εδώ πρέπει να υπενθυμίσουμε πως με τον όρο postprint δεν εννοούμε την τελική μορφή του άρθρου από τον εκδότη αλλά την τελική μορφή του αρχείου που υποβάλλει ο συγγραφέας μετά την ομότιμη κρίση. Περίπου 32% των εκδοτών επιτρέπουν την αυτό-αρχειοθέτηση των άρθρων στη μορφή που τα υπέβαλε ο συγγραφέας πριν τη διαδικασία της ομότιμης κρίσης και μόνον 5% των περιοδικών δεν επιτρέπουν καμμία μορφή αυτό-αρχειοθέτησης. Μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι όπως οι Elsevier, Springer και επιστημονικές εταιρείες όπως η American Economic Association δίνουν το δικαίωμα αυτό-αρχειοθέτησης των postprints των άρθρων στους συγγραφείς τους χωρίς χρονικούς περιορισμούς. Άλλοι πάλι θέτουν κάποιους χρονικούς περιορισμούς της τάξης των 6, 12 ή το πολύ 24 μηνών από την επίσημη δημοσίευση. Οι τρέχουσες πολιτικές εκδοτών για την αυτό-αρχειοθέτηση και τα πνευματικά δικαιώματα καταγράφονται λεπτομερώς στη βάση RoMEO (Rights Metadata for Open Archiving) που φιλοξενείται στον δικτυακό τόπο του προγράμματος SHERPA του Πανεπιστημίου του Nottingham.
Οφέλη από την Ανοικτή Πρόσβαση στις ερευνητικές εργασίες
Ο σκοπός της δημοσίευσης σε περιοδικά ανοικτής πρόσβασης (χρυσή οδός) ή της αυτό-αρχειοθέτησης (πράσινη οδός) είναι να καταστήσει τις ερευνητικές εργασίες των ακαδημαϊκών/ερευνητών και των ιδρυμάτων στα οποία υπηρετούν και οι οποίες έχουν παραχθεί με τα εχέγγυα της ομότιμης κρίσης ορατές, προσβάσιμες, με δυνατότητα να ανακτηθούν από οποιαδήποτε μηχανή αναζήτησης του παγκόσμιου ιστού, αναζητήσιμες και τελικά χρήσιμες σε κάθε δυνητικό αναγνώστη τους με πρόσβαση στο διαδίκτυο. Μεγιστοποιώντας τη δημόσια ηλεκτρονική πρόσβαση στα ερευνητικά αποτελέσματα μεγιστοποιείται αντίστοιχα η προβολή (visibility), η χρήση (usage) και η απήχηση σε αναφορές (impact) της κάθε ερευνητικής εργασίας. Η μεγιστοποίηση αυτή με τη σειρά της δεν μεγιστοποιεί απλώς τα οφέλη των ερευνητών και των ιδρυμάτων τους σε όρους κύρους, αξιοπιστίας, πόρων κλπ. αλλά κυρίως μεγιστοποιεί τα οφέλη της ίδιας της έρευνας (και ευρύτερα της κοινωνίας που τη χρηματοδοτεί) μέσω της διάχυσης των ερευνητικών αποτελεσμάτων, των εφαρμογών της και γενικότερα της ανάπτυξης της ερευνητικής παραγωγικότητας και της ερευνητικής προόδου. Επιπλέον ο κύκλος της έρευνας –όπου η εργασία δημοσιεύεται, διαβάζεται, αναφέρεται και στηρίζονται σε αυτήν άλλοι ερευνητές- επιταχύνεται ιδιαίτερα όταν τα αποτελέσματα είναι διαθέσιμα στη βάση της Ανοικτής Πρόσβασης.
Μια μεγάλη σειρά βιβλιομετρικών μελετών συγκλίνουν στο συμπέρασμα πως άρθρα τα οποία έχουν καταστεί ανοικτής πρόσβασης μέσω της αυτο-αρχειοθέτησης από τους συγγραφείς τους έχουν από 50% έως και 370% (ανάλογα με τον επιστημονικό κλάδο) μεγαλύτερο αριθμό αναφορών σε σχέση με άρθρα που δεν έχουν αυτό-αρχειοθετηθεί και έχουν δημοσιευθεί στο ίδιο τεύχος του ίδιου περιοδικού. Τα οφέλη από μια τέτοια αύξηση στην απήχηση των ερευνητικών εργασιών είναι φανερά και για τους συγγραφείς και για τα ιδρύματα στα οποία υπηρετούν αλλά και για τα ίδια τα περιοδικά και τους εκδότες (αύξηση συντελεστή απήχησης-impact factor). Εκτενής βιβλιογραφία για το συγκεκριμένο θέμα διατίθεται στην ιστοσελίδα «The effect of open access and downloads (‘hits’) on citation impact: a bibliography of studies» του προγράμματος “OpCit Project” (http://opcit.eprints.org/oacitation-biblio.html)
Ανοικτή Πρόσβαση και διεθνής επιστημονική επικοινωνία
Το 2003 στα πλαίσια σχετικού διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου στο Βερολίνο συντάχθηκε η «Διακήρυξη του Βερολίνου για την Ανοικτή Πρόσβαση στη Γνώση των Θετικών και των Ανθρωπιστικών Επιστημών». Σκοπός της Διακήρυξης ήταν η προώθηση του Διαδικτύου ως ενός πρακτικού εργαλείου για μια παγκόσμια βάση επιστημονικής γνώσης και για τον ανθρώπινο στοχασμό, καθώς και ο καθορισμός μέτρων που χρειάζεται να λάβουν υπ’ όψιν τους οι διαμορφωτές ερευνητικής πολιτικής, τα ερευνητικά κέντρα, οι χρηματοδοτικοί οργανισμοί, οι βιβλιοθήκες, τα αρχεία και τα μουσεία. Στόχοι της Διακήρυξης είναι:
«Η αποστολή μας για διάδοση της γνώσης ολοκληρώνεται μόνον κατά το ήμισυ εάν η πληροφορία δε δημοσιεύεται ευρέως και δε διατίθεται άμεσα στην κοινωνία. Πρέπει να υποστηριχθούν νέες δυνατότητες για διάδοση της γνώσης όχι μόνο μέσω του κλασικού τρόπου, αλλά και μέσω του παραδείγματος της ανοιχτής πρόσβασης χρησιμοποιώντας το Διαδίκτυο όλο και περισσότερο.
Ορίζουμε την ανοιχτή πρόσβαση ως μια περιεκτική πηγή της ανθρώπινης γνώσης και της πολιτιστικής κληρονομιάς που έχει γίνει αποδεκτή από την επιστημονική κοινότητα.
Προκειμένου να πραγματοποιήσουμε το όραμα της παγκόσμιας και προσβάσιμης αναπαράστασης της γνώσης, ο μελλοντικός Ιστός πρέπει να είναι ανανεώσιμος, διαδραστικός και διαφανής. Τα εργαλεία περιεχομένου και λογισμικού πρέπει να είναι προσβάσιμα σε όλους και συμβατά.»
Μέχρι σήμερα περισσότερα από 250 πανεπιστήμια και ερευνητικά ιδρύματα έχουν υπογράψει τη «Διακήρυξη του Βερολίνου.» Στο διεθνές μητρώο ιδρυματικών αποθετηριών ανοικτής πρόσβασης (Registry of Open Access Repositories-ROAR) έχουν μέχρι σήμερα καταχωρηθεί περισσότερα από 4000 ιδρυματικά αποθετήρια συμβατά με το πρωτόκολλο ΟΑΙ-PMH. Υπάρχουν σήμερα επιστημονικοί κλάδοι όπως αυτός της Φυσικής που έχουν καταστήσει το σύνολο σχεδόν της επιστημονικής τους βιβλιογραφίας διαθέσιμο με ανοικτή πρόσβαση.
Σχεδόν όλα τα μεγάλα πανεπιστήμια όπως π.χ. στις ΗΠΑ τα ΜΙΤ, Harvard, University of California κ.ά. στο Ηνωμένο Βασίλειο τα University of Southampton, UCL, University of Edinburg κ.ά αλλά και ερευνητικά κέντρα όπως το Research Councils UK που συντονίζει τα επτά Ερευνητικά Συμβούλια του Ηνωμένου Βασιλείου έχουν επίσημα υιοθετήσει μια πολιτική ανοικτής πρόσβασης μέσω της υποχρεωτικής αυτό-αρχειοθέτησης όλων των δημοσιεύσεων των μελών τους. Οι συγκεκριμένες πολιτικές αυτές καταγράφονται στο σχετικό διεθνές μητρώο Registry of Open Access Repository Material Archiving Policies – ROARMAP. Μέχρι σήμερα έχουν καταχωρηθεί πολιτικές υποχρεωτικής αυτό-αρχειοθέτησης από περισσότερα από 600 πανεπιστήμια και ερευνητικούς φορείς.
Τον Μάιο του 2010 εκπρόσωποι οργανισμών που εμπλέκονται δυναμικά στο πεδίο της Ανοικτής Πρόσβασης στη γνώση (εκδότες, βιβλιοθηκονόμοι, επιστήμονες πληροφόρησης, εκπρόσωποι χρηματοδοτικών οργανισμών, πρυτάνεις πανεπιστημίων, συγγραφείς) από τις χώρες της Νότιας Ευρώπης (Ισπανία, Πορτογαλία, Γαλλία, Ιταλία, Ελλάδα και Τουρκία) συνυπέγραψαν την Διακήρυξη της Αλάμπρα που καλεί τους εμπλεκόμενους στην Ανοικτή Πρόσβαση στις χώρες της Νοτίου Ευρώπης να κινητοποιηθούν για την ενίσχυση της Ανοικτής Πρόσβασης.
Η ανοικτή πρόσβαση στις ερευνητικές δημοσιεύσεις και τα αποτελέσματα της έρευνας προωθείται συστηματικά τα τελευταία χρόνια από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αρχικά σε πιλοτικό επίπεδο, στο πλαίσιο του χρηματοδοτικού προγράμματος FP7, και στη συνέχεια, ως καθολική υποχρέωση, στο πλαίσιο του Ορίζοντα2020. Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε στις ιστοσελίδες «Ανοικτή Πρόσβαση: Γνώση για όλους» του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης: Ανοικτή Πρόσβαση στα Ευρωπαϊκά Έργα και Ανοικτή Πρόσβαση και Ορίζοντας 2020
